Van pilot tot pensioen: Fokko bleef geboeid door de enkelband

Eerst even wat context: de introductie van de enkelband nu bijna dertig jaar geleden kwam niet uit het niets. Fokko: “Je kunt het je nu bijna niet meer voorstellen maar in de jaren 80 was er een enorm cellentekort. Het toepassen van de enkelband was ook een manier om de instroom in de bajes in te dammen en de uitstroom te bevorderen. Dus wilde men de mogelijkheden van Elektronische Toezicht verkennen in de pilot. Dat was een interessante optie want voordat je een gevangenis erbij hebt gebouwd ben je zo weer 8 jaar verder en het kost klauwen met geld. In Engeland hadden ze al ervaring opgedaan en na enige voorbereiding begon in 1995 bij ons in Noord Nederland een pilot voor twee jaar.”

Gevraagd

In 1984 begonnen als rijksreclasseringsambtenaar in algemene dienst had Fokko vanaf het begin van zijn carrière een brede professionele interesse. “Ik heb het altijd mooi gevonden dat je onder de paraplu van de reclassering verschillende dingen kunt doen. Ik ben begonnen in het Huis van Bewaring in Groningen, begeleidde dagdetentie en heb onder andere ook in vrouwengevangenis gewerkt voordat ik ging werken met de enkelband”, vertelt Fokko, die de wereld vaker wel dan niet lijkt te bezien door twee pretoogjes. Hij was dan ook een van de mensen die indertijd gevraagd werden om mee te doen met de pilot. Met reden, licht Fokko toe: “Niet alle reclasseringswerkers stonden toen even positief tegenover de enkelband, vonden het niet ‘des reclasserings’, maar ik vond het juist een mooie aanvulling op het werk en de technische kant trok me ook aan. Het Elektronische Toezicht werkte overigens heel overzichtelijk. Iemand had een band om en een kastje thuis met daarin een rooster dat je had ingesteld. Meestal hield dat in dat iemand thuis moest zijn tussen acht uur ‘s avonds en acht uur ‘s ochtends. Dat kastje moest via radiosignaal contact kunnen maken met de enkelband en zo wist je dat iemand thuis was. Meer was het niet. Als iemand zich niet aan zijn rooster hield werd dat gezien door de meldkamer, die dan de reclassering op de hoogte bracht.”

‘Pieper en pijlstok’

Fokko heeft altijd affiniteit met nieuwe techniek gehad en zegt ook wel bekend te staan als een echte gadgetman. Hij kon dan ook zijn hart ophalen aan de ‘pieper en pijlstok’ die in de jaren negentig werden toegevoegd aan zijn reclasseringsarsenaal. Fokko glimlachend met een schuine blik op zijn Apple Watch: “Tsja je kunt het je nu bijna niet voorstellen, maar we hadden toen nog geen mobiele telefoon, dus kregen we een pieper. Dat was wel wat hoor. Als dat ding afging moest je met een vaste telefoon de meldkamer bellen. Dat gebeurde dus meestal ‘s avonds of ‘s nachts, maar soms ook tijdens het werk. Zat je in vergadering, ging dat ding af.” Dan lachend: “Kon je eindelijk die vergadering uitlopen!” Om serieus toe te voegen: “Het was wel een hele verbetering toen we iets later mobieltjes kregen.”

De ‘pijlstok’ klinkt als iets uit een oude James Bond film. Fokko: “Het heette officieel een mobiel peilstation. Een joekel van een ding met een display en een grote antenne, Je had zelfs een versie die je op het dak van je auto kon doen voor beter bereik. Wanneer iemand bijvoorbeeld ‘s avonds de ruimte kreeg om te gaan sporten, parkeerde je voor de sportschool en dan moest het nummer van de enkelband die de klant omhad verschijnen in je scherm. Gebeurde dat niet had de absente sportieveling wat uit te leggen. Die reageerden meestal heel erg betrapt, en meestal ook met een zelfde soort smoesje: Ik moest even weg want…”

Vertrouwen is goed…
Het motto van vertrouwen is goed, controle is beter lijkt enorm van toepassing op het werken met Elektronische Monitoring. Fokko beaamt: “Dat moet je ook wel hebben als je dit werk doet, dat is nog steeds zo. En je moet ook echt willen controleren of je reclassent zich aan de afspraken houdt, niet iemand op zijn blauwe ogen geloven. Fokko met een lichte verontwaardiging in zijn stem: “Soms hoorde ik wel eens opmerkingen als: ‘Ja dan verlies ik de werkalliantie met mijn cliënten.’ Ho ho, denk ik dan, onaangekondigde controles zijn ook gewoon ‘part of the job’ van een reclasseringswerker. Dat hoeft natuurlijk niet bij alles en iedereen. Je moet mankracht en middelen inzetten waar het risico dat vraagt. En ik heb sterk het idee dat wanneer je in het eerste gesprek je rol heel duidelijk uitlegt en benoemt: dit is het vonnis, hier moeten we ons aan houden en aan mij de rol om jou te controleren, maar daarbij wil ik een aantal andere dingen met je gaan doen waar jij baat bij hebt, dan valt het wel mee met de weerstand.”

“Gister ging het wel!’
De eerste enkelbanddragers lieten sowieso niet zoveel weerstand zien. Fokko: “We kenden onze pappenheimers en wilden natuurlijk wel dat het een succes zou worden. We zochten in die zin toen ook wel de neusjes van de zalm op om aan te dragen voor het dragen van een enkelband. De deelnemers moesten ook zelf willen deelnemen.” Evengoed werd Fokko nog wel regelmatig uit zijn bed gebeld. Ze zochten bijvoorbeeld wel de grenzen van het bereik van hun bandje op door in hun tuin te gaan roken. Dan belde ik ze en zeiden ze verbaasd: ‘Maar gisteren ging het wel!’ Bleek bijvoorbeeld dat de fietsen die toen niet, maar nu wel in de tuin stonden het signaal verstoorden.”

‘Het is maar goed dat ik een enkelband omhad’

Hoewel de enkelband sec gezien een controlemiddel is, heeft Fokko in zijn carrière ook vele andere voordelen gezien. “Oud cliënten zeiden wel eens tegen me. Het is maar goed dat ik een enkelband omhad toen ik vrijkwam, anders was ik meteen weer helemaal losgegaan. Of dat ze door de enkelband eindelijk uit een bepaalde groep konden komen. Stonden z’n maten voor de deur om ‘m mee op pad te nemen, dan kon die klant zeggen: ‘Nee joh, ik kan echt niet mee want ik heb die stomme band om.’ Meteen geen discussie meer.

er staat geen bewaker voor je cel die om tien uur je deur op slot doet en zegt: ‘lampen uit!

En gek genoeg vergt het dragen van de enkelband ook discipline van de drager, meer dan je denkt. Dat onderschatten mensen want er staat geen bewaker voor je cel die om tien uur je deur op slot doet en zegt: ‘lampen uit!’ Je moet zelf de discipline opbrengen om op tijd thuis te zijn of verboden gebied te vermijden. Dag in dag uit, maand na maand. En ook toen we later voor de jeugdreclassering de enkelband gingen toepassen, kon dat een hele opluchting zijn voor de ouders van zo’n jongen. Als die ‘s nachts toch de deur uitging zonder dat dat mocht, hoefden zij niet meer te discussiëren of ze dat wel of niet gingen melden met alle negatieve gevolgen die dat kon hebben voor de thuissituatie.”

Verder kijken

Het schets de betrokken insteek van de nuchtere Fokko die altijd verder kijkt dan de technische, controlerende en risico-beperkende kant van Elektronische Monitoring. Juist in de combinatie met een goede begeleiding lijkt hij de meerwaarde van de enkelband te zien. “Je kunt met de enkelband iemand ook belonen voor positief gedrag door het toekennen van meer vrijheden. Die moeten ze dan wel verdienen. ‘Je hebt het zelf in de hand’, zei ik dan. En ik heb in mijn werk veel gebruik gemaakt van de zelfkonfrontatiemethode (ZKM). Een brede methode van de Universiteit van Nijmegen die je kunt toepassen bij ingrijpende gebeurtenissen in iemands leven. Je hebt het dan over iemands zwakke, maar ook sterke punten en gaat dan verder in op de sterke punten. Waar wil je staan over vijf jaar? Hoe ga je daar komen? Wie heb je daarvoor nodig? Dan krijg je mensen veel meer mee.”

Basis gelegd

Terug naar de pilot die van 1995 tot 1997 een goede basis legde voor de huidig praktijk van Elektronische Monitoring. Fokko: ”Het WODC (Het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum van het Ministerie van Justitie, red.) publiceerde een onderzoek over de pilot. Daarin werd kort samengevat geconcludeerd dat het een zinvolle en goede aanvulling was op het systeem dat we hadden. Vanaf 1997 werd Elektronisch Toezicht landelijk uitgerold. Er moesten toen nieuwe teams opgezet worden. Gelukkig zijn er altijd collega’s geweest die in zijn voor iets nieuws en het werken met de enkelband. Het gaf ook wel een bepaalde status.” En dan met lichte verbazing in zijn stem: “Het dragen van een enkelband gaf na enige tijd ook een bepaalde status bij de dragers ervan. Met name bij die jonge jochies onderling. ‘Jij bent gewoon geschorst, bij mij kon dat alleen met een enkelband om’, dat idee.”

Oplossing voor een praktisch probleem

Aan de kant van de opdrachtgevers zoals rechters, het Openbaar ministerie (OM) en het gevangeniswezen is de afgelopen drie decennia het nodige veranderd te aanzien van het vragen om toepassing van een enkelband. De opdrachten vanuit het gevangeniswezen kwamen vanaf het begin al wel binnen. “De ‘voorkant-variant’ waarbij een rechter bij vonnis Elektronische Toezicht oplegde in combinatie met bijvoorbeeld een training of werkstraf zagen we veel minder en helaas is dat ook nooit doorgezet”, vertelt Fokko. En soms moest er binnen het OM ook het een en ander afgestemd worden. Fokko: “Bijvoorbeeld schorsing uit preventieve hechtenis met een enkelband. Dat is inmiddels gemeengoed, maar is ontstaan tijdens een pilot in 2005 als oplossing voor een praktisch probleem. Er was een nierpatiënt in preventieve hechtenis (in een huis van bewaring totdat de zaak zou voorkomen bij de rechter, red.) die meerdere keren per week gedialyseerd moest worden. Dus met een busje naar het ziekenhuis met bewakers erbij, en dan was de medische dienst al weg als ze terug kwamen. Gedoe dus. De enkelband was daar een mooie oplossing voor. Binnen het OM is toen nagedacht voor welke gevallen de enkelband nog meer een goede oplossing zou kunnen zijn. Zo is de jeugd er ook bijgekomen, waarbij Bureau Jeugdzorg de begeleiding en toezicht doet en wij de Elektronische Monitoring verzorgen.”

De start van de GPS band

“De intrede van GPS, wat feitelijke grootste technische vooruitgang binnen Elektronische Monitoring is geweest, is ons in 2009 eigenlijk ook overkomen door een specifieke casus”, vertelt Fokko. Er was een zaak van een oudere zedendelinquent die wegens leeftijd en medicatiegebruik een contra-indicatie had voor detentie. Er was wel sterk de wens voor maximale risicobeheersing in deze zaak, die ook aardig onder het vergrootglas lag van politiek en media. Deze persoon mocht naast dat hij volgens rooster thuis moest zijn, niet overal buiten komen om de risico’s zoveel mogelijk in te perken. Hij mocht enkel een vooraf bepaald stukje wandelen. Dat leidde tot de eerste keer inzet van de GPS set, wat toen nog een ‘two-piece device’ was met een enkelband èn een GPS unit die om de broeksriem moest. Dat was een joekel van een ding. Later kwam er een nieuwe GPS ‘one-piece enkelband’ maar dat was ook nog een aardige koelkast. Wat dat betreft is de huidige band een hele vooruitgang.”

Een dynamiek om te missen

En dan ten slotte: mist kersvers ‘pensionado’ Fokko het werken met de enkelband na 28 jaar? Het lijkt een ‘ja en nee antwoord’. Fokko: “Ik mis het werk nu niet en kan me prima vermaken. Toch zou ik wel graag zien dat Elektronische Monitoring de aandacht blijft krijgen die het verdient en we binnen de reclassering en strafrechtketen ook blijven innoveren. Als er iets is wat ik zou gaan missen, is het denk ik de dynamiek. Dat je ’s ochtends op kantoor komt met een aantal collega’s en dan heel zelfstandig in je team de zaken gaat verdelen. Wat is er gebeurd afgelopen nacht? Waar moeten we actie ondernemen? Een casus analyseren, daar dan in overleg met het team en opdrachtgevers een goede beslissing over nemen. Ja, dat dynamische vond ik geweldig. Tegelijkertijd geniet ik nu echt van mijn pensioen samen met mijn man.” Fokko besluit met een lach: “We kunnen nu op vakantie wanneer we willen, dat maakt een hoop goed.”